Friesland
Friesland
Provincie van Nederland  |
|||||
|
|||||
 |
|||||
| Geografie | |||||
| Hoofdstad | Leeuwarden | ||||
|
Oppervlakte - Land - Water |
5.748,74 km² 3.341,70 km² 2.407,04 km² |
||||
| Geografische ligging | 53°20' NB 5°78' OL | ||||
| Bevolking | |||||
|
Inwoners (30 november 2009) – Bevolkingsdichtheid – Aantal gemeenten |
646.318 193 inw./km² 27 |
||||
| Politiek | |||||
|
Commissaris van de Koningin (lijst) |
John Jorritsma | ||||
| Overige informatie | |||||
| Volkslied | De âlde Friezen | ||||
| Religie (2005) |
Protestant ca 30% Katholiek 6% Moslim 2% |
||||
| ISO 3166 | NL-FR | ||||
| Website | www.fryslan.nl | ||||
| Detailkaart | |||||
 |
|||||
|
|||||
Friesland (
uitspraak (info·uitleg)); Fries en officieel: Fryslân ( uitspraak (info·uitleg)), is een provincie in het noorden van Nederland. De provincie telt 646.318 inwoners (30 november 2009). De hoofdstad is Leeuwarden. Zowel het Fries als het Nederlands hebben in de provincie de status van bestuurstaal.
Inhoud[verbergen] |
[bewerken] Geografie
[bewerken] Ligging
In het oosten wordt Friesland begrensd door Groningen en Drenthe, in het zuiden door de provincies Overijssel en Flevoland, in het zuidwesten door het IJsselmeer, en in het westen en noorden door de Waddenzee (buiten de Waddeneilanden door de Noordzee). Door de Afsluitdijk is Friesland verbonden met Noord-Holland. De Friese waddeneilanden Vlieland, Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog zijn bereikbaar met veerdiensten vanuit Harlingen naar Vlieland en Terschelling, vanaf Holwerd naar Ameland en vanaf Lauwersoog naar Schiermonnikoog.
Om de provincie te onderscheiden van Noord- en Oost-Friesland en de Kreis Friesland in het Duitse Nedersaksen wordt de provincie in wetenschappelijke kringen ook wel aangeduid als Westerlauwers Friesland.
Qua totale oppervlakte (land + water) is Friesland de grootste provincie. Met landoppervlakte is het de derde provincie.
[bewerken] Landschap
Friesland is door de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap uitgeroepen tot mooiste provincie van Nederland.[1] De vereniging It Fryske Gea (= het Friese landschap) is de provinciale natuurbeherende instantie.
Friesland heeft een open landschap en is waterrijk. Het Friese landschap bestaat uit negen verschillende landschappen[2]: het Waddengebied, de Zuidoosthoek (het gebied ten oosten van Drachten-Beetsterzwaag-Gorredijk-Heerenveen-Wolvega), het terpengebied van Oostergo, Westergo, het Lage Midden, de Veenpolders, Gaasterland, de Noordelijke Wouden en het Bedijkingslandschap (= Marne, Het Bildt, Nieuwlanden en Lauwerszee).
In Friesland liggen vier nationale parken: Schiermonnikoog, De Alde Feanen, Lauwersmeer (Groningen en Friesland) en Drents-Friese Wold (Drenthe en Friesland).
[bewerken] Naam
[bewerken] Fryslân
Op 1 januari 1997 werd de officiële naam van de provincie door de Friese Provinciale Staten veranderd van 'Friesland' in 'Fryslân'. In november 2004 besloot het Ministerie van Binnenlandse Zaken erop toe te zien dat de officiële naam in overheidsstukken ook consequent wordt gebruikt.[3] In het dagelijks spraakgebruik in de rest van Nederland en in het Nederlands taalgebruik wordt echter vrijwel altijd de Nederlandstalige naam Friesland gebruikt.
[bewerken] Heitelân
It Heitelân (Nederlands: Het vaderland) is voor Friezen om utens, Friezen die buiten Friesland wonen, een veel gebruikte term om de provincie Friesland aan te duiden. Het wordt vaak gebruikt om de sterke band met Friesland aan te geven.
Een lied met de naam It Heitelân werd geschreven door J.L. van den Burg en muzikaal ondersteund door J. Lindeman. Vlak na de Tweede Wereldoorlog gingen er stemmen op om het huidige volkslied van Friesland (tekst van Eeltje Halbertsma), De âlde Friezen (Nederlands: De oude Friezen), te vervangen door dit lied. De reden hiervoor was het karakter van het 'Folksliet'. De tekst zou zich in zijn 19de-eeuwse terminologie teveel associëren met de toen recent in diskrediet gebrachte bloed en bodem filosofie. Een nieuwe generatie bracht het lied niettemin de laatste jaren in nieuwe vormen uit, onder meer door de band Reboelje en het Lemster Mannenkoor.
[bewerken] Geschiedenis
 Zie Geschiedenis van Friesland en Canon van Friesland voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.
|
[bewerken] Prehistorie en oudheid
Van ongeveer 400 tot 200 voor Chr. begon langzamerhand een protofriese cultuur te ontstaan met terpen tussen Vlie en Eems. De bewoners werden door de Romeinen Frisii genoemd. De aanwezigheid van de Romeinen in Friesland begint met de Romeinse generaal Drusus als hij in 12 v.Chr. zijn campagne in Germania voert.
[bewerken] Middeleeuwen
Aan het begin van de Middeleeuwen strekte Friesland zich uit van het Zwin, bij wat nu de Belgische grens aan de kust is, tot aan de rivier Wezer in Duitsland. In de 7e eeuw was het onafhankelijk. De eerste vermelding van een Friese koning is die van Audulf in de 6e eeuw. In het jaar 678 wordt de Friese koning Aldgillis of Aldgisl genoemd. Kort daarop is Redbad koning, en als hij in 719 overlijdt, wordt Poppo de nieuwe aanvoerder. Na de inlijving in het Frankenrijk in de 8e eeuw bestond Friesland, volgens de Lex Frisionum (=de Friese wet), uit drie delen: het gebied tussen het Zwin en Vlie, het gebied tussen Vlie en Lauwers en het gebied tussen Lauwers en Wezer. Een deel viel rond het jaar 1000 onder de graven van Holland. De overige delen hadden in die tijd over het algemeen veel zelfstandigheid omdat geen enkele graaf of hertog het gebied onder controle kon krijgen. In 1287 en 1288 veroverde graaf Floris V van Holland West-Friesland. In 1287 vond ook de Sint-Luciavloed plaats.
De overgang tussen Hoge Middeleeuwen en Late Middeleeuwen is een periode waarin een groot aantal kloosters in Friesland wordt gesticht. In de 14e eeuw kreeg de stad Groningen steeds meer macht in Friesland tussen Lauwers en Eems. In de 15e eeuw werd Ulrich Cirksena Graaf van Oost-Friesland. In 1498 benoemde keizer Maximiliaan van Oostenrijk hertog Albrecht van Saksen tot Heer van heel Friesland. Hij kreeg echter alleen Westerlauwers Friesland onder controle. Toen was de opsplitsing van het oude Friesland een feit.
[bewerken] Nieuwe Tijd
De nieuwe tijd begon voor Friesland met de laatste Fries-Hollandse oorlog (1515-1524). In 1581 kreeg Friesland weer een autonome status. De Admiraliteit van Friesland, opgericht in 1596, was één van de Admiraliteiten ten tijde van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. In 1795 raakte Friesland officieel zijn zelfstandigheid kwijt toen het een provincie van Nederland werd.
[bewerken] Taal
[bewerken] Fries
|
Zie Westerlauwers Fries voor het hoofdartikel over dit onderwerp.
|
De talen die het meeste worden gesproken in de provincie zijn het Nederlands en het Fries (Frysk). Het Fries heeft de status van minderheidstaal en wordt naast het Nederlands als een officiële landstaal erkend onder het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden. De taal wordt beperkt gebruikt in de rechtspraak en het onderwijs, en in ruimere mate door (een aantal) overheden en media, en met name voor de radio en op de TV.
[bewerken] Dialecten in Friesland
Behalve het Standaardfries heeft het Fries ook een aantal dialecten, zoals: Aasters op Terschelling, Hindeloopers, Schiermonnikoogs, Kleifries, Woudfries en Zuidwesthoeks. De dialectonderscheiden zijn echter aan het verdwijnen en de eerstgenoemde dialecten moeten als uitgestorven worden beschouwd.
In de Friese steden spreken alleen zij die van het plattelands zijn ingeweken (onderling) Fries. Stadsfries, een Nederlands dialect met sterke Friese invloeden, is daar vanouds de volkstaal die echter langzaam verder vernederlandst. Aan dit 'Friese Nederlands' zijn enkele andere dialecten verwant als: Amelands, Bildts en op Terschelling Midslands.
In het oosten van de gemeente Kollumerland wordt vanouds, maar afnemend, westelijk Gronings gesproken: Kollumerlands. In het zuidoosten van de provincie, beneden de Tjonger, wordt vanouds, maar ook afnemend, het aan het zuidwestelijke Drents verwante Stellingwerfs gesproken.
[bewerken] Plaatsnamen
Eksmoarre (Friese plaatsnaam)
Wûnseradiel (Gemeente)
Alle plaatsen in Friesland hebben slechts één officiële naam. Dat is de naam die in bijvoorbeeld notariële akten en in de Gemeentelijke Basisadministratie en in de BAG wordt gebruikt. Dat is in de meeste gevallen de Nederlandse naam, in zeven gemeenten (Dantumadeel (Dantumadiel), Tietjerksteradeel (Tytsjerksteradiel), Ferwerderadeel (Ferwerteradiel), Menaldumadeel (Menameradiel), Boornsterhem (Boarnsterhim), Littenseradeel (Littenseradiel) en Leeuwarderadeel (Ljouwerteradiel)) hebben alle plaatsen echter de Friese naam als de officiële naam. De meeste gemeenten geven echter beide namen aan op de komborden.
[bewerken] Welkomstpakket nieuwe inwoners
Aan nieuwe inwoners van de provincie Friesland wordt een welkomstpakket uitgereikt om informatie te geven over de meertalige situatie. Op jaarbasis gaat het om ruim tienduizend personen.
Inhoud pakket 2008[4]: aanbiedingsbrief provincie, de brochure ‘Taal van het hart’ over meertaligheid, informatie over cursusaanbod van de Afûk, een cursus Fries (Edufrysk) op cd-rom, de dvd meartalenmeartakomst (meer talen, meer toekomst), een theaterbon van Tryater en het Suske en Wiske-verhaal De Alvestêdestunt, de Friese vertaling van De elfstedenstunt.
[bewerken] Nieuwe Friese taalwet
Minister Donner van Binnenlandse Zaken heeft op 12 februari 2011 bij Omrop Fryslân aangekondigd dat er een nieuwe Friese taalwet komt.[5] Deze wet garandeert iedereen het recht om in de provincie Friesland zelf te kiezen voor de Nederlandse of de Friese taal in het contact met de overheid of in de rechtszaal. Een onderdeel van de wet is de introductie van een Raad voor de Friese taal. Deze raad kan bijdragen aan het stimuleren en waarborgen van het gebruik van de Friese taal.
[bewerken] Sport
-
Voetbal (Friesland heeft twee profvoetbalclubs):
- sc Heerenveen komt uit in de Eredivisie en speelt thuis in het Abe Lenstra Stadion.
- SC Cambuur uit Leeuwarden komt uit in de Eerste divisie en speelt thuis in het Cambuurstadion.
- Schaatsen: de Elfstedentocht en schaatsbaan Thialf.
- Watersport: het Skûtsjesilen en de Sneekweek.
- Overige sporten (Friese sporten of sporten die relatief populair zijn in Friesland):
- Kaatsen: de belangrijke wedstrijd PC op het Sjûkelân in Franeker en de Freulepartij in Wommels.
- Fierljeppen: de wedstrijden in Friesland worden gehouden in Bergum, Buitenpost, It Heidenskip, IJlst, Joure en Winsum.
[bewerken] Cultuur
[bewerken] Literatuur
In een overzicht van de Friese literatuur, schrijvers en dichters behoren de Friese renaissanceschrijver Gysbert Japiks en de vooraanstaand dichter uit de 20e eeuw Obe Postma tot de bekendste schrijvers. Naar beiden is een Friese literatuurprijs genoemd.
[bewerken] Media
- Regionale dagbladen: Leeuwarder Courant en Friesch Dagblad.
- Regionale film: Centrum voor Film in Friesland met als onderdeel het Fries Film Archief.
- Regionale omroep: Omrop Fryslân.
[bewerken] Musea
De Friese musea werden in 2010 door 890.000 mensen bezocht[6]. Een stijging van 7% ten opzichte van 2009. Volgens Museumfederatie Fryslân ontvingen de volgende musea meer dan 40.000 bezoekers: Natuurmuseum in Nes (Ameland), Tresoar, Jopie Huisman Museum, Natuurmuseum Fryslân, Koninklijk Eise Eisinga Planetarium, Fries Museum/ Verzetsmuseum Friesland en Museum Belvédère.
|
Zie ook: lijst van musea in Friesland
|
[bewerken] Evenementen
- Oerol Festival, jaarlijks festival op het eiland Terschelling.
- Harlinger Visserijdagen, jaarlijks evenement in Harlingen.
- Friese Ballonfeesten, jaarlijks evenement in Joure.
- Slachtemarathon, een vierjaarlijks sportevenement over de Slachtedijk.
[bewerken] Cultuurgebieden
Binnen het Friese cultuurgebied kunnen nog drie grote cultuurgebieden worden onderscheiden: de Kleistreek, de Friese Wouden en de Zuidwesthoek. Ook zijn er gebieden die in mindere mate tot het Friese cultuurgebied behoren, waarvan de bekendsten zijn het gebied ten zuiden van de Tjonger (Ooststellingwerf en Weststellingwerf), het door Hollanders ingepolderde Het Bildt en de Waddeneilanden.
[bewerken] Demografie
|
|
|
|---|
De periode 1880-1900 laat een afvlakking van de groei zien. Ten gevolge van de landbouwcrisis emigreerden meer dan 20.000 Friezen naar de Verenigde Staten.[9]
Met een bevolkingsdichtheid van 193 inwoners per km² is Friesland na Drenthe de dunst bevolkte provincie van Nederland.
[bewerken] Economie
Friesland heeft van oorsprong een uitgesproken agrarisch karakter. De provincie stond vooral bekend vanwege de veeteelt en de daarmee verbonden zuivelindustrie. Toerisme, met name op de meren in het zuidwesten van de provincie en op de Waddeneilanden, is in de zomer een belangrijke bron van inkomsten. Deze streken kennen in de winter een grote seizoenswerkloosheid. De sterk opkomende dienstensector concentreert zich in Leeuwarden, Drachten en Heerenveen.
De beroepsbevolking bestond in 2009 uit 300.000 personen[10], wat toen 3,8% was van de totale Nederlandse beroepsbevolking. Het bruto binnenlands product van de provincie bedroeg in 2008, € 18,9 miljard[11] of 3,17% van het BBP van Nederland.
[bewerken] Bestuur
[bewerken] Politiek
|
Zie Politiek in Friesland voor het hoofdartikel over dit onderwerp.
|
De provincie Friesland wordt bestuurd vanuit het provinciehuis (Fries: Provinsjehûs) aan de Tweebaksmarkt in Leeuwarden. Het college van Gedeputeerde Staten staat onder voorzitterschap van Commissaris van de Koningin John Jorritsma.
[bewerken] Gemeentelijke indeling
|
Zie hiervoor: Tabel van gemeenten in Friesland en lijst van voormalige gemeenten in Friesland
|
Friesland is sinds 1 januari 2011 opgedeeld in 27 gemeenten:
|
|
[bewerken] Plaatsen
Een overzicht van de plaatsen in Friesland (met Friestalige namen).
[bewerken] Friese elf steden
|
Zie Friese elf steden voor het hoofdartikel over dit onderwerp.
|
De Friese elf steden zijn elf plaatsen in de Nederlandse provincie Friesland die stadsrechten hebben gehad en waar tevens de schaatsmarathon Elfstedentocht naar is genoemd.
[bewerken] Grootste plaatsen
De tien grootste woonplaatsen in de provincie naar het aantal inwoners zijn:
| Plaatsnaam (Friese naam) | Inwoners | |
|---|---|---|
| 1 | Leeuwarden (Ljouwert) | 96.578 |
| 2 | Drachten | 44.598 |
| 3 | Sneek (Snits) | 33.401 |
| 4 | Heerenveen (It Hearrenfean) | 28.497 |
| 5 | Harlingen (Harns) | 15.729 |
| 6 | Dokkum | 13.145 |
| 7 | Franeker (Frjentsjer) | 12.995 |
| 8 | Joure (De Jouwer) | 12.902 |
| 9 | Wolvega (Wolvegea) | 12.738 |
| 10 | Lemmer (De Lemmer) | 10.220 |
Bronnen: Provincie Fryslân (1 december 2009), gemeenten en CBS
[bewerken] Beschermde stads- en dorpsgezichten
|
Zie Beschermde stads- en dorpsgezichten in Friesland voor het hoofdartikel over dit onderwerp.
|
[bewerken] Vervoer
[bewerken] Wegen
- Verkeersknooppunten: Heerenveen, Joure en Zurich.
- Rijkswegen: A6, A7, A31 en A32.
- Provinciale wegen: N351, N353, N354, N355, N356, N357, N358, N359, N361, N369, N380, N381, N383, N384, N390, N392, N393, N712, N910, N913, N917, N918, N919, N924, N927, N928 en N979.
[bewerken] Spoorwegen
In Friesland zijn tegenwoordig nog vier spoorlijntrajecten in gebruik.
- Leeuwarden - Zwolle. Treindienst door NS. Stations in Friesland: Leeuwarden - Grou-Jirnsum - Akkrum - Heerenveen - Heerenveen IJsstadion en Wolvega.
- Leeuwarden - Groningen. Treindienst door Arriva. Stations in Friesland: Leeuwarden - Achter de Hoven - Leeuwarden Camminghaburen - Hurdegaryp - Veenwouden - Zwaagwesteinde (de Westereen) en Buitenpost.
- Leeuwarden - Harlingen. Treindienst door Arriva. Stations: Leeuwarden - Deinum - Dronrijp - Franeker - Harlingen en Harlingen Haven.
-
Leeuwarden - Stavoren. Treindienst door Arriva. Stations: Leeuwarden - Mantgum - Sneek Noord - Sneek - IJlst - Workum - Hindeloopen - Koudum-Molkwerum en Stavoren.
- Traject Sneek - Stavoren. Treindienst door Friese Stoomtrein Maatschappij. (Vanaf 2012).
Voormalige spoorlijnen: Leeuwarden - Anjum, Stiens - Harlingen en Tzummarum - Franeker.
[bewerken] Vaarwegen
De belangrijkste vaarwegen voor de beroepsvaart zijn het Prinses Margrietkanaal en het Van Harinxmakanaal. De Friese meren en de meeste andere Friese wateren zijn er voor de pleziervaart.
[bewerken] Scheepvaart
|
Zie Veerdiensten in Friesland voor het hoofdartikel over dit onderwerp.
|
[bewerken] Vliegvelden
- Ameland Airport Ballum. Vliegveld gelegen bij Ballum op Ameland.
- Vliegveld Drachten. Vliegveld nabij Drachten.
- Vliegbasis Leeuwarden. Vliegbasis van de Koninklijke Luchtmacht ten noorden van Leeuwarden.